Muỗi biến đổi gen có trở thành "cứu tinh" của ngành y tế?
hành
công ban đầu từ những cuộc thử nghiệm trên muỗi biến đổi gen đã đặt ra
kì vọng biến chúng thành liều thuốc đặc trị căn bệnh phổ biến nhất châu Á
và châu Mỹ Latinh hiện nay – bệnh sốt xuất huyết. Sự lạc quan dường như
cũng thể hiện rõ ở nhiều nhà khoa học, nhưng xác suất chưa trọn vẹn của
phương án này cũng đặt ra không ít lo ngại.
Lợi ích không thể phủ nhận
Việc tạo ra muỗi biến đổi gen được tiến
hành từ 20 năm trước nhưng chỉ gần đây phương án sử dụng loại muỗi này
mới được các quan chức y tế ủng hộ. Điển hình là Malaysia, đất nước đầu
tiên ở châu Á có kế hoạch thả thử nghiệm muỗi biến đổi gen vào môi
trường, nhằm đối phó với đại dịch sốt xuất huyết. Viện nghiên cứu y học
của quốc gia này đã hoàn tất kế hoạch thả hàng nghìn muỗi đực biến đổi
gen để chúng giao phối với muỗi cái bình thường, tạo ra loại muỗi có
tuổi đời ngắn hơn và không có khả năng truyền bệnh.
Không riêng Malaysia, rất nhiều quốc gia
khác, trong đó có Việt Nam cũng muốn thử nghiệm muỗi chuyển gen. Theo
PGS.TS Vũ Sinh Nam, Phó Cục trưởng Cục Y tế dự phòng, Bộ Y tế, sau thành
công trong việc nuôi muỗi biến đổi gen mang vi khuẩn ruồi giấm
Wolbachia, Việt Nam cũng sẽ thử nghiệm thả chúng tại đảo Trí Nguyên, TP
Nha Trang, tỉnh Khánh Hòa vào năm 2011.

Muỗi biến đổi gen vốn là sản phẩm của
Công ty công nghệ sinh học Oxitec (có trụ sở tại Anh) và Viện Nghiên cứu
Y học Malaysia. Ý tưởng nghiên cứu loại muỗi này dựa trên hoạt động giao phối của bản thân loài muỗi. Muỗi
chuyển gen được bổ sung hai đặc điểm mới so với loại muỗi thường là
chúng chứa gen phát huỳnh quang và gen gây chết có điều kiện (còn gọi là
gen làm giảm sức đề kháng). Đặc điểm phát huỳnh quang hoạt động như một
dấu hiệu để nhận diện muỗi biến đổi gen trong khi gen gây chết sẽ làm
muỗi và các ấu trùng chết trong những điều kiện nhất định. Khi muỗi biến
đổi gen đực giao phối với muỗi cái trong tự nhiên, gen gây chết sẽ được
truyền lại cho thế hệ con cháu và các ấu trùng, kết quả là chúng sẽ
chết trong điều kiện thiếu vắng kháng sinh tetracyline.
Nhằm thử nghiệm các kết quả nghiên cứu
về muỗi biến đổi gen, từ tháng 5 đến tháng 10 năm 2010, các nhà khoa học
của Oxitec đã thả ba đợt muỗi biến đổi gen chủng OX513A Aedes aegypti
trên diện tích 16 ha tại quần đảo Cayman thuộc Anh. Lượng muỗi nơi đây
đã giảm 80% so với các khu vực lân cận chỉ trong vòng 6 tháng. Nếu được
áp dụng phổ biến, phương án được xem là triển vọng này có thể giúp ngăn
chặn đáng kể dịch sốt xuất huyết trên toàn cầu.
Sở dĩ “công nghệ” muỗi chuyển
gen nhận được nhiều sự đồng tình là do việc sử dụng loại muỗi này - theo
đánh giá của những người ủng hộ quan điểm muỗi chuyển gen - là an toàn
và thân thiện hơn nhiều so với việc dùng hóa chất. Các nhà khoa học thậm
chí còn dự tính sẽ tạo ra hàng loạt các thế hệ côn trùng, ong, sâu,
ruồi mang “thương hiệu” biến đổi gen, nhằm chống lại những căn bệnh có
tính chất đại dịch vốn lây lan qua côn trùng, đồng thời tạo điều kiện
cho việc tăng năng suất cây trồng và các sản phẩm nông nghiệp, giúp ổn
định an ninh lương thực.
... nhưng liệu có vững bền?
Được kì vọng là phương án sẽ tạo nên bước đột phá trong ngành y học và nông nghiệp nhưng
công nghệ muỗi biến đổi gen cũng gây không ít tranh cãi, thậm chí bị
nhiều cá nhân, tổ chức chỉ trích bởi sự thiếu minh bạch trong quá trình
thử nghiệm và bởi chúng chưa được kiểm chứng cẩn trọng.
Bản thân một số chuyên gia cũng nghi ngờ
về tính bền vững của phương án muỗi chuyển gen khi cho rằng, môi trường
sẽ chịu tác động xấu hơn nếu loại muỗi này được "ứng dụng" bởi
muỗi vốn là thức ăn của nhiều loài khác. “Nhiều loài sẽ chết đói nếu
muỗi không còn, hoặc làm gia tăng số lượng loài khác hoặc xuất hiện các
loài mới”, Pete Riley, Giám đốc tổ chức phi chính phủ GM Freeze (Anh),
người chủ trương phản đối sinh vật biến đổi gen lên tiếng.
WHO dự
đoán, mỗi năm có khoảng 50 triệu trường hợp mắc sốt xuất huyết, trong
đó có 25.000 trường hợp tử vong. Khoảng 2,5 tỷ người, tương đương 2/3
dân số thế giới có nguy cơ mắc sốt xuất huyết do muỗi đốt. Nơi bị dịch
sốt xuất huyết đe dọa nhiều nhất là Đông Nam châu Á và phần lớn châu
Phi. Tại Malaysia, trong 10 tháng đầu năm 2010 đã có 117 người trong số
37.000 ca nhiễm sốt xuất huyết tử vong, tăng 65% so với cùng kỳ năm
ngoái. |
Là một trong những nước tiên phong khởi
xướng thả thử nghiệm muỗi chuyển gen nhưng Phó Thủ tướng Malaysia
Muhyiddin Yassin cũng không mặn mà với kế hoạch này. Ông lo ngại, muỗi
chuyển gen không những không ngăn được sốt xuất huyết mà còn gây ra
nhiều hậu quả khôn lường.
Hàng loạt những thắc mắc và mối nguy
tiềm ẩn khác cũng đã được Mạng lưới Thế giới Thứ Ba (Third World Network
- TWN) đặt ra trong trường hợp sử dụng liệu pháp muỗi chuyển gen. TWN
cho rằng, sẽ là mạo hiểm khi Malaysia chuẩn bị thử nghiệm loại muỗi đặc
biệt quan trọng mà chưa hề đánh giá tác động rủi ro liên quan. Nói cho
đúng hơn, TWN chưa thực tin tưởng vào kết quả nghiên cứu trong phòng thí
nghiệm của các nhà khoa học thuộc Oxitec và Viện Nghiên cứu Y học
Malaysia.
Nghi ngờ đầu tiên tập trung vào khả năng
giao phối của muỗi đực biến đổi gen với loài muỗi cái hoang dã ngoài tự
nhiên khi chúng cùng ở trong môi trường thiếu kiểm soát. Bản thân cơ
chế giao phối của loài muỗi khá phức tạp nên việc muỗi chuyển tìm được
nơi con cái xuất hiện là điều không đơn giản. Thêm nữa, làm sao đảm bảo
rằng muỗi chuyển gen không thể gây ra một căn bệnh mới trong tương lai?
Và rằng ai sẽ chịu trách nhiệm trong trường hợp xảy ra các tác dụng
ngoài mong muốn khi thử nghiệm thực tế?
Mục tiêu của thí nghiệm tuy chỉ sử dụng duy nhất muỗi đực biến đổi gen nhưng nếu quá trình phân loại không thực sự chính xác thì nhiều khả năng muỗi cái vẫn bị trà trộn. Việc muỗi cái lọt lưới ra ngoài sẽ làm tăng mối nguy bệnh tật bởi chỉ loại muỗi này mới hút máu và truyền bệnh.
Cũng chưa có gì đảm bảo chắc chắn rằng
các ấu trùng được tạo ra từ muỗi biến đổi gen đực và muỗi cái tự nhiên
sẽ chết hoàn toàn nếu không có kháng sinh tetracycline trong môi trường
tự nhiên. Tetracycline là kháng sinh được dùng nhiều trong chăn nuôi và y
tế nên nếu chúng tồn tại trong môi trường thì sẽ góp phần làm giảm hiệu
quả của gen gây chết có điều kiện ở muỗi đực biến đổi gen và tất yếu
làm tăng tỉ lệ sống ở ấu trùng. Vì thế, cần đánh giá kĩ về sự tồn tại
của loại kháng sinh này trong môi trường thử nghiệm trước khi muỗi
chuyển gen được phóng thích.
Lo ngại này hoàn toàn có cơ sở bởi xét
về mặt lý thuyết, các ấu trùng sẽ chết sau khi “thừa kế” nguồn gen từ
muỗi biến đổi gen nhưng trên thực tế vẫn có tỉ lệ nhỏ ấu trùng còn sống
sót. Nhiều tài liệu xuất bản cho biết, ngay cả trong điều kiện phòng thí
nghiệm thì vẫn có 3 – 4% ấu trùng sống đến tuổi trưởng thành.
Cũng theo đánh giá của TWN, muỗi chuyển gen tuy là loài nguy hiểm nhưng lại đóng vai trò quan trọng trong hệ sinh thái sinh thái
của Malaysia. Nó tác động tới sự phong phú của các loài vốn có thức ăn
là muỗi. Đặc biệt, việc sản sinh ra các yếu tố di truyền gây vô sinh
cũng có thể làm tăng tổn hại cho hệ sinh thái của đất nước này.
Việc theo dõi muỗi chuyển gen hiện nay
phụ thuộc chủ yếu vào đặc điểm phát huỳnh quang nhưng hiệu ứng di truyền
cũng có nhiều biểu hiện sai số, vì vậy việc sản xuất và đánh dấu loại
muỗi này có thể bị giảm bớt và một số muỗi chuyển gen có thể không được
nhận diện bằng đặc điểm phát huỳnh quang. Nếu điều này xảy ra, các con
muỗi chuyển gen sẽ tồn tại trong môi trường không có sự kiểm soát, vì
vậy cần lập kế hoạch thẩm định cũng như hệ thống giám sát đầy đủ để có
thể loại bỏ số muỗi "lỗi" trong môi trường thử nghiệm.
Thêm một vấn đề cần lưu ý trước khi
Malaysia thử nghiệm loại muỗi này là phải thông báo cụ thể cho người dân
biết về địa điểm và cách thức thử nghiệm, đặc biệt phía đơn vị thử
nghiệm cần kí cam kết vào các điều khoản ràng buộc trong suốt quá trình
thực hiện nhằm đảm bảo sự công khai, minh bạch.
Muỗi chuyển gen tuy không là vấn đề mới
nhưng kinh nghiệm đánh giá và quản lí loại muỗi này trên thế giới vẫn
còn nhiều hạn chế. Ngay cả các tổ chức quốc tế như Tổ chức Y tế Thế giới
(WHO) và Nghị định thư Cartagena về an toàn sinh học cũng chỉ mới phát
triển và hoàn thành hướng dẫn về muỗi chuyển gen. Vì vậy, rất cần một
bản đánh giá đầy đủ về những rủi ro và tác động ngoài mong muốn của
chiến lược sử dụng loại muỗi này, đặc biệt, phải xây dựng các bản báo
cáo giám sát trong suốt quá trình thử nghiệm do hội đồng khoa học quốc
tế thực hiện trước khi xem xét thử nghiệm muỗi chuyển gen ở nơi nào khác
trên thế giới.
TWN đề xuất cách tiếp cận thận trọng hơn
trong phương án sử dụng loại muỗi này, theo đó, các nhà chức trách có
thể thử nghiệm muỗi chuyển gen tại các khu vực có lưới ngăn nhằm không
cho chúng thoát ra ngoài, đồng thời, cần tăng cường các biện pháp hiệu
quả, an toàn và có giá cả phải chăng như sử dụng các chất chống muỗi làm
từ thực vật hay loại bỏ tối đa các mầm mống gây phát sinh muỗi.
Đặc biệt, cần trả lời tất cả các câu hỏi liên quan đến sự an toàn của cộng đồng cũng như môi trường sinh thái trước khi thử nghiệm muỗi chuyển gen ở bất cứ đâu - đây cũng là điều TWN và nhiều cá nhân, tổ chức khác tâm niệm.
Theo Khoa hoc
TÂN HÙN VIỆT - NHÀ CUNG CẤP & PHÂN PHỐI CÁC LOẠI HÓA CHẤT DIỆT MỐI, DIỆT CÔN TRÙNG
- Cung ứng hóa chất diệt mối, hóa chất diệt côn trùng & động vật gây hại
- Tư vấn, thiết kế thi công hạng mục phòng chống mối cho các công trình xây dựng
- Cung cấp dịch vụ kiểm soát côn trùng & động vật gây hại
- Mua bán các thiết bị xử lý mối và côn trùng gây hại
- Diệt mối bằng các phương pháp và hoá chất chuyên dụng tốt nhất hiện nay